امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در حکمت 66 نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «فَوْتُ الْحَاجَةِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِهَا إِلَى غَیْرِ أَهْلِهَا؛ حاجتت از دست برود و بدان نرسی، بهتر است از اینکه این حاجت را از نااهلش بخواهی»
عوامل عزت
اسلام بر عزت مسلمین بسیار تأکید نموده است. لذا بسیاری از دستورات اسلام برای کسب و حفظ عزت است و دستورات بسیاری نیز برای پرهیز از ذلت داده است. در این حکمت به درخواست کردن و سؤال نمودن به‌عنوان یکی از عوامل ذلت اشاره شده است.
درخواست انسان را ذلیل می‌کند. به‌ویژه اگر انسان شیئی یا مالی را از کسی قرض یا تقاضا نماید. درخواست حتی اگر از نوع سؤالات دیگر، ازجمله درخواست راهنمایی و سؤال نیز باشد همین نتیجه را خواهد داشت.
پیامبر اعظم(صلی الله علیه و‌آله و سلم) در سفارش به «ابوذر غفارى» می فرمایند: «یا اَباذرُ اِیَّاکَ وَ السُّؤالَ فَاِنَّهُ ذُلٌّ حاضِرٌ وَ فَقْرٌ تَتَعَجَّلُهُ وَ فِیهِ حِسابٌ طَوِیلٌ یَوْمَ الْقِیامَه؛[1] اى ابوذر! از سؤال کردن [اظهار نیاز و ندارى] بپرهیز؛ چون این کار، ذلت نقد است و فقرى است که خود به استقبال آن رفتهاى و این کار در روز قیامت، حساب طولانى خواهد داشت.»
همچنین امام باقر(علیه السلام) به محمّد بن مسلم فرمودند: «إنَّهُ مَنْ سَأَلَ وَهُوَ یُظْهِرُ غِنًی لَقِیَ اللهَ مَخْمُوشاً وَجْهُهُ»[2]یعنی اگر کسی دارای شیئی است، اما باز آن را طلب و درخواست می‌کند، روز قیامت خداوند را درحالیکه صورتش خراشیده است دیدار می کند. یعنی با هر سؤالی که کرده گویا به آبروی خودش چنگ زده است.
از چه کسانی می‌توان درخواست کرد؟
حال اگر شرایطی پیش آمد که انسان مجبور به سؤال و درخواست شد، از هرکسی نباید درخواست نماید. بلکه باید آن افراد شرایطی داشته باشند. در ذیل به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
انسان‌های خوش‌اخلاق و مخلصی که علاقه‌مند به کمک به دیگران هستند؛ پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «اُطْلُبُوْا الفَضْلَ عِنَّدَ الرُّحَمَاءِ مِنْ أُمَّتِی تَعِیْشُوْا فِی أَکْنَافِهِمْ وَ لاَ تَطْلُبُوْا الحَوْائِجَ عِنَّدَ الْقَاسِیَةِ قُلُوْبُهُمْ؛ بزرگوارى را در پیش رحیمان امت من بجویید و در پناه آن‌ها زندگى کنید و آن را از سنگدلان مجویید.»
امام حسین(علیه‌السلام) نیز می‌فرمایند: حاجتت را بالا نیاور مگر برای سه نفر؛ انسان‌های متدین و انسان‌های جوانمرد و انسان‌های با اعتبار و شخصیت.
از چه کسانی نباید درخواست کرد؟
انسان نباید به افرادی که اهل منت گذاردن هستند رو بزند؛ این تعبیر در روایات نیز وارد شده است. در حدیثى از پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) آمده است که فرمودند، دعاکننده نگوید: «اَللّهُمَّ لا تُحوِجنى اِلى اَحَدٍ مِنْ خَلْقِکَ...لا تَقولَنَّ هکَذا، فَلَیسَ مِنْ اَحَدٍ اِلاّ وَ هُوَ مُحْتاجٌ اِلَى النّاسِ. قُلْ: اللّهُمَّ لا تُحوِجْنى اِلى شِرارِ خَلْقِکَ؛... الَّذینَ اِذا اَعطَوا مَنّوا وَ اِذا مَنَعوا عابوا؛[3] یعنی آن کس که دعا مى‌کند نگوید: بارالها! مرا محتاج به هیچ یک از مخلوقین خود منما، زیرا انسانى نیست مگر آنکه محتاج به مردم است. اگر می‌خواهد دعاى صحیح بنماید بگوید: خداوندا! مرا به اشرار خلقت محتاج مکن و شرار خلق انسان‌هایی که منت می‌گذارند معرفی‌شده اند.» این مطالب را از یاد نبریم، پدرانی که به فرزندانشان یا به دامادشان کمکی می‌کنند نباید بعدها بگویند و منت بگذارند.
در روایت دیگری آمده است؛ از نوکیسه سؤال نکنید؛ نوکیسه به کسانی می‌گویند که به‌یکباره ثروتمند می‌شوند. به‌عبارت دیگر پولدارهای بی‌ظرفیت را گویند. در روایت فرمود درخواست از چنین افرادی مانند این است که کسی بخواهد یک درهم را از دهان افعی بیرون آورد. [4]
از کسی که انسان می‌ترسد در جواب درخواست او نه بگوید نیز نباید تقاضا نمود؛ انسان باید بررسی کند. اگر متوجه شد که امکان دارد در جواب درخواستش نه بشنود، همان ابتدا درخواستش را مطرح نکند.
از دشمن اهل‌بیت نیز نباید درخواست کرد؛ در روایتی از امام صادق(علیه‌السلام) داریم: شیعیان ما چون سگ زوزه نمی‌کشند و چون کلاغ طمع‌کار نباشند، با دشمن ما همراه نشوند و درخواست کمک از کسی که کینه ما را در دل دارد نکنند، گرچه از گرسنگی بمیرند.[5]
اگر کسی بداند درخواست کردن از نااهلان این‌قدر مذمت شده است، سعی می‌کند صرفه‌جویی کند و قناعت ورزد تا محتاج این و آن نشود.
ضمانت امام صادق(علیه‌السلام) برای فقیر نشدن
در پایان جا دارد این کلام امام صادق(علیه‌السلام) را ذکر کنیم که می‌فرمایند: «ضَمِنْتُ لِمَنْ اِقْتَصَدَ أنْ لا یَفْتَقِرُ؛[6] من ضمانت می‌کنم که انسانی که صرفه‌جویی می‌کند و میانه‌رو هست فقیر نمی‌شود.»
[1] وسائل الشیعة ج 6، ص 308
[2] الأمالی، شیخ طوسی، ص 664.
[3] تنبیه الخواطر ، ج 1، ص 39
[4] قال الامام الباقر(علیه‌السلام): إِنَّما مَثَلُ الْحاجَةِ إِلی مَنْ أَصابَ مالَهُ حَدیثاً کَمَثَلِ الدَّرْهَمِ فی فَمِ الْأَفْعی أَنْتَ إلیهِ مُعْوجٌ وَ أَنت مِنها علی خطرٍ. (تحف العقول، ص294)
[5] تحف العقول، ص540.
[6] خصال شیخ صدوق، ص9
